هریبرت بوسه1

Heribert Busse

فرمان‌های صفوی را از نظر ویژگی‌های صوری به سه دوره تقسیم می‌کند: صفویان متقدم (930-907 ﻫ ق)، دوره شاه طهماسب اول تا آغاز قرن هفدهم میلادی (1008-930 ﻫ ق) و صفویان متأخر (1143- 1008 ﻫ ق)2

- بوسه، هریبرت (1367)، پ‍ژوه‍ش‍ی‌ در ت‍ش‍ک‍ی‍لات‌ دی‍وان‌ اس‍لام‍ی‌؛ ب‍ر م‍ب‍ن‍ای‌ اس‍ن‍اد دوران‌ آق‌ ق‍وی‍ن‍ل‍و و ق‍راق‍وی‍ن‍ل‍و و ص‍ف‍وی، ت‍رج‍م‍ه‌ غ‍لام‍رض‍ا وره‍رام‌، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. ص 44 و 45.

که با در نظر گرفتن دوره گذار از صفویه به افشاریه، فرامین به جای مانده تا پایان سال 1148 ﻫ ق3

سال تاجگذاری نادرشاه افشار.

را می‌توان متعلق به صفویان متأخر دانست. مبنای این تقسیم‌بندی، تغییراتی است که در شکل ظاهری اسناد از قبیل موضع مهر، نوع خط و مرکب، اسلوب نگارش طغرا و ویژگی هایی از این دست رخ داده است.4

همان، ص 45.

در طول این سه دوره، موضع مهر از پایین نوشته به بالا یا صدر سند انتقال یافته5

همان.

، خط تعلیق6

بوسه در اثر خود در عین اشاره به خط تعلیق و روند جابه‌جایی آن با خطوط نستعلیق و شکسته، از این خط با عنوان دیوانی یاد کرده است. با اینحال در منابع خط‌شناسی فارسی، خط دیوانی با وجود نزدیکی بسیار به خط تعلیق، خطی است مستقل که در دربار عثمانی و سرزمین‌های غرب جهان اسلام رواج داشته است.

رفته رفته جای خود را به خط نستعلیق و شکسته نستعلیق داده7

همان، ص 48.

و اسلوب نگارش طغرا رفته رفته از شیوه مغولی- ترکمانی فاصله گرفته و به شکل جدیدی تبدیل شده است8

همان، ص 54- 51.

. در حقیقت در خلال این سه دوره، بسیاری از عناصر مغولی- ترکمانی فرامین سلطنتی به تدریج جای خود را به عناصر نوظهور صفوی داده‌اند.
بخش قابل توجهی از اسناد آرایه‌دار منتشر شده از دوره صفوی در محدوده زمانی صفویان متأخر جای می‌گیرد که این خود می‌تواند دو احتمال را در پی داشته باشد: نخست آنکه حوادث تاریخی از قبیل جنگ‌ها، درگیری‌های سیاسی و انتقال پایتخت از آذربایجان به قزوین و سپس به اصفهان که مستلزم تجدید مکان و احتمالاً تجدید ساختار نظام دیوانی است، رفته رفته به امحا و نابودی بسیاری از آنها منجر شده و در این بین نمونه‌های دارای تزئینات به تدریج از میان رفته‌اند. و احتمال دیگر اینکه رسم تزئین مکاتبات و مراسلات دیوانی، سنتی مختص صفویان متأخر بوده و تزئینات موجود در نمونه‌های انگشت‌شمار باقی مانده از ادوار پیشین، یا حاصل آزمون و خطای دارالانشاء دربار صفوی است و یا اینکه بعدها بر روی اسناد انجام شده‌اند.
از سام میرزا فرزند شاه اسماعیل صفوی (975-913 ﻫ ق) حکمی به تاریخ ربیع الثانی 941 ﻫ ق وجود دارد9

کریم‌زاده تبریزی، محمد علی (1385)، مهرها، طغراها و فرمان‌های پادشاهان ایران، لندن. ص 21.

که علی رغم آنکه از سوی یک شاهزاده صادر شده است، در شکل طغرا، موضع مهر و نوع نگارش به الگوی فرامین سلطنتی شاه اسماعیل صفوی بسیار نزدیک است. در فاصله بین سطور با استفاده از نقوش اسلیمی تزئینات پرکاری اجرا شده است که گاهی شکل دندانه‌موشی نیز به خود می‌گیرد و دورتادور متن سند نیز جدول‌کشی شده است. با این وجود شواهدی در میان است که نشان می‌دهد احتمالاً تزئینات یاد شده نه در زمان صدور سند، بلکه بعدها اجرا شده‌اند. به عنوان نمونه، جدول به طرزی غیر عادی نزدیک به متن ترسیم شده و در بعضی نقاط، آشکارا با طغرا و برخی از نوشته‌ها تداخل دارد. در حالیکه در صدر عموم فرامین سلطنتی ایتدای دوره صفوی، برای نوشتن تحمیدیه و یا عباراتی از قبیل «یا علی» کمی بالاتر از طغرا، به میزان قابل توجهی فضای خالی یا بیاض در نظر گرفته می‌شود که در این سند نشانی از آن نیست.
علاوه بر این، دو فرمان آرایه‌دار از همین دوره وجود دارد که یکی در زمان شاه طهماسب اول و در تاریخ 25 ربیع الثانی 955 ﻫ ق صادر گردیده10

Horst, Heribert. (1961), Zwei Erlasse Šāh Ṭahmāsps I. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 110: pp.301-309.

و دیگری امان‌نامه‌ای است از سلطان محمد خدابنده به تاریخ 989 ﻫ ق 11

Horst, Heribert. (1955), Ein Immunitätsdiplom Schah Muḥammad Ḫudābandäs vom Jahre 989/1581, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 105, p. 289-97.

که هر دو سند در قطعات کوچکتر که طولشان بین 15 تا 18 سانتی‌متر و عرضشان بین 10.5 تا 16.6 سانتی‌متر در نوسان است، برش خورده 12

طبق نظر هریبرت هورست (Heribert Horst) احتمالاً قطع اصلی فرمان شاه طهماسب اول 38×18 سانتی‌متر و قطع اصلی امان‌نامه سلطان محمد خدابنده 90×18 سانتی متر است. (رک: Horst, 1955, p.289 & Horst, 1961, p.307)

و بر روی مقوا چسبانده شده‌اند. هر کدام از قطعات برش خورده به طور مستقل جدول‌کشی شده، نوشته‌ها با خطوط دندانه موشی دورگیری شده و فواصل بین سطور نیز با رنگی دیگر که احتمالاً می بایست زرِ حل باشد، رنگ‌آمیزی شده‌اند. با اینحال شیوه برش، جدول‌کشی و رنگ‌آمیزی بین سطور نشان می‌دهد که تزئینات بعد از برش سند و بر اساس قطع جدیدِ قطعات برش خورده اجرا شده است و نمی‌توان آنرا به زمان تنظیم و صدور سند نسبت داد.
فرامین آرایه‌دار منتشر شده از دوره صفویان متقدم بسیار کمیاب و انگشت‌شمار‌ند و هر سه نمونه فوق‌الذکر نیز به دوره زمامداری شاه طهماسب اول تا آغاز قرن نوزدهم میلادی تعلق دارد. اما هر چه به دوره صفویان متأخر نزدیک تر می‌شویم، نه تنها بر تعداد فرامین سلطنتی آرایه‌دار موجود در آرشیوهای جهان افزوده می‌شود، بلکه نوع و نحوه بکارگیری آرایه‌ها نیز تداعی‌کننده شکل‌گیری تدریجی الگوی مشخصی برای تزئین فرامین سلطنتی است، به طوریکه در گامی فراتر، می‌توان آن را به سبکی مستقل در تزیین فرامین سلطنتی صفوی تعبیر کرد.

سبک تزیین فرامین سلطنتی در دوره صفویان متأخر
با توجه به این واقعیت که آمار دقیقی از فرامین سلطنتی آرایه‌دار دوره صفوی در میان نیست و بسیاری از این اسناد تاکنون معرفی و یا حداقل فهرست نشده‌اند، قضاوت درباره فراوانی این دسته از اسناد در ادوار مختلف فرامانروایی خاندان صفوی دشوار می‌نماید و هرگونه مقایسه میان تعداد اینگونه اسناد در سه دوره صفویان متقدم، میانه و متأخر از نظر روش‌شناختی مخدوش خواهد بود. با اینحال حجم قابل توجه فرامین آرایه‌دار به جای مانده از دوره صفویان متأخر و روند صعودی فراوانی آنها، به خودی خود این فرضیه را قوت می‌بخشد که سنت تزئین فرامین سلطنتی، در این دوره بیش از ادوار دیگر رواج داشته و جزئی از عرف دارالانشاء دربار صفوی به شمار می‌رفته است. به علاوه ساختار کلی تزئینات و شیوه اجرای آرایه‌ها، نشان‌دهنده نوعی وحدت رویه و پیروی از الگویی ویژه است که در گامی فراتر می‌توان از آن به عنوان شاخصی برای تمییز و تشخیص فرامین آرایه‌دار دوره صفوی از سایر اسناد تاریخی سود جست.
اگر چه از آرایه‌هایی از قبیل جدول، تذهیب، تشعیر، طلااندازی بین سطور و افشان در این ساختار کلی به وفور استفاده می‌شود، اما بکارگیری این آرایه‌ها به خودی خود نشان‌دهنده سبک تزئیناتی فرامین دوره صفوی نیست. بلکه نحوه بکارگیری، یا در معنای دقیق‌تر ترکیب‌بندی این عناصر تزئینی، جان مایه این ساختار کلی است که برای بررسی آن می‌بایست به توصیف سیمای ظاهری، نحوه اجرا و موقعیت هر آرایه‌ در پهنای صفحه سند پرداخت.
نخستین آرایه‌ای که احتمالاً در نگاه اول در سیمای ظاهری یک فرامین سلطنتی آرایه‌دار صفوی به چشم می‌خورد، تزئیناتی است که دور تا دور مهر پادشاه اجرا شده‌ است. این تزئینات، تمهیدی برای متمایز کردن مهر از زمینه بیاض کاغذ به شمار می‌رود که در اکثریت قریب به اتفاق اسناد نیز دیده می‌شوند. به علاوه، در طول دوره صفوی موضع مهر در فرامین سلطنتی از پایین-چپ به بیاض صدر سند منتقل می‌شود 13

بوسه، 1367، ص 45.

که این تغییر مکان، به نحوی غیر مستقیم، فضای کافی برای اجرای تزئینات بر روی اثر مهر پادشاه را نیز فراهم می‌آورد.

در برخی از اسناد، این تزئینات در قالب شمسه/سرترنج‌های مذهب اجرا شده‌اند که در بیشتر موارد، سیمای ظاهری ساده‌ای دارند و در ترسیم آنها عمدتاً از رنگ‌های لاجورد و آبی تیره استفاده شده است. شکل ظاهری آنها از شکل ظاهری مهر تبعیت می‌کند و اغلب دو محور تقارن عمود بر هم دارند که جزئیات تذهیب حول آنها تکرار می‌شود. اگر مهر مدور باشد، شکل ظاهری قاب دور آن به ستاره هشت‌پر نزدیک می‌شود و اگر کله‌دار یا بادامی‌شکل باشد، این تزئینات در قالب طرح کلی یک سرترنج ترسیم می‌شوند.
برای تزئین اثر مهر پادشاه علاوه بر روش فوق از نقش‌مایه‌هایی با طرح کلی گل نیز استفاده شده است که در نمونه‌های مورد بررسی، تنها دو نوع گل شاه‌عباسی و گل فرنگی‌ساز دیده می‌شود.

گل شاه عباسی که حالتی دوبعدی دارد به نحوی اجرا شده است که اثر مهر را به تمامی در بر می‌گیرد و گلبرگ‌ها از حاشیه آن به سمت بیرون خم شده‌اند. محور تقارن عمودی این نقش‌مایه بر محور تقارن عمودی مهر انطباق دارد و در بیشتر موارد، تمام گلبرگ‌های آن، یکی در میان با رنگ‌های تیره و روشن (معمولاً زرِ حل و آبی تیره) رنگ‌آمیزی شده‌اند.

گل فرنگی‌ساز نیز با اسلوبی مشابه به کار رفته است. به طوریکه در این شیوه نیز مهر در مرکز گلبرگ‌ها قرار دارد که تداعی‌کننده ناحیه میانی گل (پرچم‌ها) است. با این تفاوت که این نقش‌مایه حالتی سه بعدی و ناتورالیستی دارد و در رنگ‌آمیزی آن از تنالیته‌های مختلف برای ایجاد سایه‌روشن‌های رنگی استفاده شده است. به علاوه چیدمان تصادفی برگ‌های سبز و شاخه‌های منفرد حاشیه گل که معمولاً به صورت دو شاخه غنچه‌دار (یکی در بالا و دیگری در سمت راست) ترسیم می‌شوند، تقارن این نقش مایه را آشکارا بر هم زده است.
جدول و کمند دیگر آرایه‌های معمول در اسناد آرایه‌دار دوره صفوی هستند و فراوانی‌شان به حدی است که شاید بتوان جدول‌کشی را از ارکان سنت تزئین سند در دوره صفوی به شمار آورد. به طوریکه تمام 56 سند مورد بررسی در پژوهش حاضر مجدول هستند و گذشته از آن، در بیاض صفوی یاد شده، به تناوب به گزارشات فرامین سلطنتی جدول‌کشی شده بر می‌خوریم. این جدول‌ها که عموماً چند تحریر و الوان هستند، به شکل مستطیل، دورتادور نوشتجات بخش اصلی سند ترسیم می‌شوند و در غالب موارد با کمندی که کاغذ سند را قاب گرفته است و در دو ضلع با جدول همپوشانی دارد، همراه می‌شوند. در حقیقت، جدول و کمند، دو بخش بیاض و سواد سند را از یکدیگر جدا کرده و مرزی میان آرایه‌های این دور بخش ایجاد می‌کنند که از تداخل آنها در یکدیگر جلوگیری می‌کند.
فاصله میان جدول و کمند (حاشیه داخل کمند) که در حقیقت بخش عمده بیاض حاشیه سند را در بر گرفته، عمدتاً با آرایه‌هایی از قبیل تذهیب، تشعیر، حل کاری و یا تکرار متناوب یک یا چند نقش مایه گیاهی منفرد پر می‌شود. این آرایه‌ها طیف وسیع و متنوعی از تذهیب‌های مرصع پرکار تا تشعیر‌های آمیخته با نقش‌مایه‌های فرنگی‌ساز را در بر می‌گیرند و در غالب موارد میان نوع و نحوه اجرای آرایه و مخاطب فرمان نوعی هماهنگی وجود دارد. هر چه مخاطب از رتبه و حیثیت اجتماعی بالاتری برخوردار باشد، این دسته از تزئینات پر کارتر و رنگین‌تر اجرا می‌شوند و نمونه‌های ساده‌تر به مخاطبان متوسط‌الحال اختصاص دارد.
از سوی دیگر برای رفع نحوست تربیع 14

برای اطلاع بیشتر درباره نحوست تربیع رک:
- شیخ الحکمایی، عماد الدین (87 - 1386)، «نحوست تربیع» و تجلی این باور در اسناد دوره اسلامی ایران، نامه بهارستان، سال هشتم و نهم، دفتر 13- 14، ص 94 – 85.

، در بیش از نیمی از اسناد مورد بررسی، به جای ایجاد نقصان در قطع مستطیلی کاغذ سند، به ترسیم مورب گوشه راست-پایین کمند و یا ایجاد نقصان در شکل مستطیلی جدول اکتفا شده است. به عبارت دیگر، بنظر می‌رسد که از نظر تنظیم‌کننده سند، شکل جدول و کمند به عنوان مابه‌ازای قطع مستطیلی کاغذ در نظر گرفته شده است که با ایجاد نقصان در آن، نحوست تربیع رفع می‌شود.
به جز آرایه‌های یاد شده، از افشان‌گری و طلااندازی نیز برای پر کردن سایر فضاهای خالی سند استفاده می‌شود.
افشان‌گری که معمولاً در حاشیه اوراق نسخ خطی به کار می‌رود، در فرامین سلطنتی نیز به گونه‌ای مشابه در حاشیه خارجی کمند اجرا شده و در صورت خالی بودن حاشیه داخل کمند به این ناحیه نیز گسترش می‌یابد. این آرایه که عموماً به صورت افشانِ طلا است، در نمونه‌های موجود، بسیار ریز و پرکار در اندازه افشانِ غبار اجرا شده است.

طلااندازی نیز که عموماً با تکنیک دندانه‌موشی اجرا شده است، بیاض بین سطور را پر می‌کند و به سطرهای متن فرمان که عموماً با فاصله‌های زیاد از یکدیگر نوشته می‌شوند، ظاهری یکپارچه می‌دهد. در حقیقت، این نوع از تزئینات پرکار و فراگیر، نشان‌دهنده سلیقه هنرمند سندپرداز دوره صفوی در پر کردن تمام پهنای کاغذ و پرهیز از خالی گذاشتن بیاض‌ها است.

با توجه به آنچه گفته شد، می‌توان صورت معیار و متداول ترکیب‌بندی عناصر بصری در فرامین سلطنتی دوره صفویان متأخر را به صورت تصویر زیر در نظر گرفت. در این ساختار کلی، آرایه‌های متداول در هنر کتاب‌آرایی ایرانی-اسلامی با توجه به ترکیب‌بندی رایج در اسناد فارسی دوره به کار رفته‌اند که بعدها در دوره قاجاریه، با شکل‌گیری سنت‌های دفتری و دیوانی جدید، با کمی تغییر، به سبک تزئیناتی دوره قاجاریه می انجامد.