چیزی نزدیک به 20 سال از خرید مجموعه میکروفیش‌های کتابخانه بریتانیا (British Library) توسط کتابخانه ملی ایران می‌گذرد. این مجموعه در سال های ابتدایی پس از خریداری در بخش منابع غیرکتابی آرشیو شده و از سال 1388 به اداره کتابهای خطی و نادر منتقل شده است که هم اکنون نیز در تالار کتابهای خطی این واحد نگهداری می‌شود.
مجموعه یاد شده علاوه بر نسخ خطی عربی کتابخانه بریتانیا، نسخ خطی عربی مجموعه های تحت سرپرستی این کتابخانه در دو مجموعه کتابخانه موزه بریتانیا (British Museum) و موسسه دیوان هند (India Office) را نیز در بر می گیرد. 1

کتابخانه دیوان هند و گنجینه نسخ خطی موزه بریتانیا ، دو مجموعه بزرگ انگلستان‌اند که در پایان قرن نوزدهم و دهه‌های ابتدایی قرن بیستم شکل گرفته و به تدریج توسعه یافته‌اند. این دو مجموعه در سال‌های اخیر در هم ادغام شده و با به هم پیوستن مجموعه‌های کوچک و بزرگ اقماری، گنجینه ممتازی از نسخ خطی اسلامی و شرقی را در مجموعه‌ای واحد در کتابخانه بریتانیا به وجود آورده‌اند که مجلدات متعددی از فهرست‌های نامگو و توصیفی از آن تهیه شده است.

در حقیقت این میکروفیش ها نسخه های خطی عربی سه مجموعه بزرگ بریتانیا را شامل می شود. اگرچه عنوان نسخه های خطی عربی برای این مجموعه انتخاب شده است، اما بخش قابل توجهی از این میکروفیش ها به نسخه های خطی دو زبانه (فارسی/ عربی، ترکی/ عربی، عبری/ عربی) اختصاص دارد که در دسته بندی فهرستنگاران مجموعه های یاد شده در بخش نسخه های خطی عربی این کتابخانه ها فهرستنگاری شده اند. 2

یکی از خدمات جانبی کتابخانه بریتانیا، تهیه میکروفیلم و میکروفیش از مواد کتابخانه‌ای نظیر نسخ خطی، اسناد و مواد گرافیکی اصل است که با هدف سرویس‌دهی غیرمستقیم به مراجعه‌کنندگان و افزایش دایره مخاطبان مجموعه‌ها انجام می‌گیرد. این میکروفیش‌ها و میکروفیلم‌ها تاکنون به کتابخانه‌ها و مجموعه‌های متعددی در خارج از بریتانیا فروخته شده که هم به شهرت بیش از پیش نسخ خطی این کتابخانه کمک شایانی کرده و هم به طرز چشمگیری بر تعداد بررسی‌هایی که بر نسخ خطی این مجموعه انجام شده، افزوده است. بررسی‌هایی که گاهی در فاصله‌ای بسیار بعید از محل نگهداری اصل نسخه انجام شده است، که این خود گواهی است بر تأثیر پروژه‌های میکروفیلم و میکروفیش‌برداری و دیجیتال‌سازی بر معرفی موثرتر و بهتر مجموعه‌های کتابخانه‌ای و آرشیوی.

برای تسهیل روند بازیابی مواد کتابخانه ای در این مجموعه در سال 2001 م فهرست راهنمای موضوعی نسخه های خطی عربی کتابخانه بریتانیا (Subject-guide to the Arabic manuscripts in the British Library) توسط انتشارات این کتابخانه به چاپ رسیده است 3

Stocks, Peter. (2001). "Subject-guide to the Arabic manuscripts in the British Library". edited by Colin F. Baker, London: British Library.

که دو نسخه از آن (یک نسخه کپی در قطع A4 و یک نسخه چاپی) در تالار نسخ خطی موجود است . در این راهنما موضوعات دستنوشته های یادشده در 18 شاخه دسته بندی شده است که هر کدام با یک نشانه اختصاری علامتگذاری شده اند.

نشانه اختصاری موضوعات
A
A1 Quran قرآن (مصحف شریف)
A2 Quran: Readings and Recital قرآن: حفظ و قرائت
A3 Quran: Commentary قرآن: شرح و تفسیر
A4 Quran: Literature قرآن: ادبیات
B Hadith حدیث
C Kalām کلام
D
D1 Fiqh: Usūl فقه: اصول
D2 Fiqh: Furū’at فقه: فروعات
D3 Fiqh: Inheritance فقه: میراث
D4 Fiqh: Miscellaneous فقه: متفرقه
E Mysticism and Pietism زهد و عرفان
F Prayers and Sermons ادعیه
G Philosophy فلسفه
H Ethics and Polity اخلاق
I
I1 Biography: Muhammad سیره نبی
I2 Biography: General سیره سایرین / رجال
J History تاریخ
K
K1 Language: Grammar زبان: دستور
K2 Language: Lexicography and Philology زبان: آئین نگارش و فقه اللغه
K3 Language: Rhetoric and Prosody زبان: عروض و بلاغت و فصاحت
L
L1 Literature: Poetry ادبیات: نظم
L2 Literature: Prose ادبیات: نثر
L3 Literature: Anthologies and Miscellaneous ادبیات: مجموعه‌ها و جنگ‌ها و متون متفرقه
L4 Literature: Erotics ادبیات: متون اروتیک
M
M1 Art/Sciences: Encyclopaedies فن و هنر: دانشنامه ها
M2 Art/Sciences: Protosciences فن و هنر: مقدمات
M3 Art/Sciences: Medicine فن و هنر: پزشکی
M4 Art/Sciences: Mathematics فن و هنر: ریاضیات
M5 Art/Sciences: Astronomy فن و هنر: اخترشناسی
M6 Art/Sciences: Geology فن و هنر: زمین شناسی
M7 Art/Sciences: Miscellaneous فن و هنر: متفرقه
N Babī/Bahā,ī literature ادبیات بابی و بهایی
O Druze Literature ادبیاتی دروزی
P Christian Literature ادبیات مسیحی
Q Jewish Literature ادبیات یهودی
R Miscellaneous texts متون متفرقه

هر رکورد این فهرست نه برای نسخه به معنای ما بین‌ الدفتین (که گاهی می تواند شامل چند عنوان کتاب در یک نسخه باشد)، بلکه برای یک عنوان کتاب تهیه شده است و شش شناسه نام مولف، نام اثر، تاریخ کتابت، شماره ثبت در مجموعه اولیه، شماره رکورد در فهرست اولیه و شماره میکروفیش را شامل می شود که در برخی موارد بر حسب شرایط برخی از شناسه ها حذف شده اند .
به عنوان نمونه رکورد کتاب الدقائق المحکمه فی شرح المقدمه اثر ابویحیی زکریا الانصاری شافعی به صورت زیر تنظیم شده است:
AL-ANSĀRI ZAKARIYĀ IBN MUHAMMAD
AL-DAQA’IQ AL-MUHKAMAH FI SHARH AL-MUQADDIMAH
1567/1583 OR 4150/2 ACS 94/2 1991

که در آن 1567/1583 تاریخ کتابت نسخه، OR 4150/2 شماره ثبت در مجموعه اولیه، ACS 94/2 شماره رکورد در مجموعه اولیه و 1991 شماره میکروفیش است و برای بازیابی آن می توان از شماره میکروفیش استفاده کرد.
از آنجا که اکثریت قریب به اتفاق نسخه‌های این مجموعه پیش از این در فهرست‌های توصیفی تهیه شده از کتابخانه‌های موزه بریتانیا و موسسه دیوان هند فهرستنگاری شده‌اند، می‌توان با توجه به شماره رکورد میکروفیش در فهرست اولیه به اطلاعات تفضیلی درباره محتوای نسخه دست پیدا کرد. به این منظور به هر فهرست یک نشانه اختصاری اختصاص داده شده که بر طبق لیست موجود در ابتدای راهنمای موضوعی می توان به نام کامل فهرست، نام فهرستنگار و سال انتشار آن دست پیدا کرد.
به عنوان نمونه در نمونه یاد شده ACS 94/2 نشان می دهد که کتاب یادشده دومین رساله از نسخه ایست که با شماره 94 در فهرست Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum نوشته چارلز ریو ، منتشر شده در سال 1894 با علامت اختصاری ACS فهرست شده است.

2 94
ACS
(= Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, Charles Rieu, 1894)

وضعیت موجود
میکروفیش های کتابخانه بریتانیا موجود در کتابخانه ملی ایران در دو کشو- فایل جداگانه نگهداری می شوند که درب یکی از این کشوها تا چندی پیش بسته و کلید آن نیز مفقود بود. به میکروفیش‌های قرار گرفته در فایل داخل اتاق براساس شماره میکروفیش توسط تیم کتابداری یک شماره رده اختصاص داده شده که از شماره 7001 آغاز شده و شامل شناسه دیگری نمی شود. این میکروفیش ها براساس این شماره رده مرتب شده اند که هم براساس این شماره رده و شماره میکروفیش قابل بازیابی هستند و کل موجودی تالار کتابهای خطی کتابخانه ملی ایران از میکروفیش‌های نسخ خطی عربی کتابخانه بریتانیا 43726 عدد ميكروفيش است که 9876 عنوان را شامل می‌شود.
اسامی موجود در کتابچه راهنمای یادشده همگی برطبق قواعد نویسه‌گردانی 4

Transliteration

رسم الخط عربی/ فارسی کتابخانه بریتانیا به حروف لاتین نویسه‌گردانی شده اند و تاکنون نمایه‌ای فارسی یا عربی برای این راهنما و کلیدواژه های آن تهیه نشده است.
از طرفی رکوردهای این راهنما در هیچ بانک اطلاعاتی وارد نشده و جستجو در آن صرفاً به صورت دستی و از طریق موضوع و شناسه های نام مولف و نام اثر امکان پذیر است.
از طرفی تنها 12 فهرست از مجموعه فهرست‌های مرجع بکار رفته در نگارش راهنمای موضوعی نسخه‌های عربی کتابخانه بریتانیا، در کتابخانه ملی ایران وجود دارند که بخش قابل توجهی از آنها نیز نه قابل امانت‌اند و نه در موجودی قفسه باز تالارهای کتابخانه ملی قرار گرفته‌اند. فهرست‌های در دسترس‌ عبارتند از :

- AC Cureton, W. and Rieu, C. Catalogus codicum manuscriptorum orientalium qui in Museo Britannico asservantur Pars secunda, I [a], codices arabicos amplectens. London, 1846-71.

وضعیت: در انتظار فهرستنویسی (به شماره ثبت 204401-64)

- ACS Rieu, C. Supplement to the catalogue of the Arabic manuscripts in the British Museum. London: 1894.

وضعیت: ارسال به اطلاع رسانی (در 2 نسخه به شماره ثبت 56528-83 و 168837-64‬)

- ACX Cureton, W. and Rieu, C. Catalogus codicum manuscriptorum orientalium qui in Museo Britannico asservantur Pars secunda, I [b], codices arabicos amplectens. London, 1846-71.

وضعیت: در انتظار فهرستنویسی (به شماره ثبت 204401-64)

- CM Crum, W. H. Catalogue of the Coptic manuscripts in the British Museum, London: 1905.

در کتابخانه ملی ایران موجود نیست (نسخه PDF این فهرست در وبسایت www.archive.org قابل دسترسی است)

- E Ethe, H. Catalogue of Persian manuscripts in the Library of the India Office, Oxford: 1903-37.

وضعیت: موجود در تالار نسخ خطی (به شماره 181533-64) و در تالار ایرانشناسی (به شماره 20730-83)

- L Loth, O. A catalogue of the Arabic manuscripts in the Library of the India Office, (Vol.I) London: 1877.

وضعیت: موجود در مخازن بسته کتاب 1 (به شماره ثبت 629539 و شماره بازیابی 421997)

- PC Rieu, C. Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, London: British Museum, 1879-83.

وضعیت: موجود در تالار نسخ خطی

- PCS Rieu, C. Supplement to the Catalogue of Persian manuscripts in the British Museum, London: British Museum, 1895. Reprinted 1966.

وضعیت: موجود در تالار نسخ خطی

- RV1 Vassie, R. A classified handlist of Arabic manuscripts acquired since 1912, (v. 1: Islamic law). London: 1995.

وضعیت: موجود در تالار ایرانشناسی (به شماره ثبت 29431-83)

- RV2 Vassie, R. A classified handlist of Arabic manuscripts acquired since 1912, (v. 2: Qur'anic sciences and Hadith). London: 1995.

وضعیت: موجود در تالار ایرانشناسی (به شماره ثبت 29432-83)

- SC Forshall J. & Rosen F. Catalogus codicum manuscriptorum orientalium qui in Museo Britannico asservantur. Pars prima, codices syriacos et carshunicos amplectens, London: 1838.

وضعیت: در انتظار فهرستنویسی (به شماره ثبت 204401-64)

- SCS Wright W. Catalogue of Syriac Manuscripts in the British Museum acquired since the year 1838, 3 volumes, London: 1870-72.

وضعیت: در کتابخانه ملی ایران موجود نیست (نسخه PDF این فهرست در وبسایت http://cpart.byu.edu قابل دسترسی است)

- TC Rieu, C. Catalogue of the Turkish manuscripts in the British museum, 1884.

وضعیت: در کتابخانه ملی ایران موجود نیست (نسخه PDF این فهرست در وبسایت www.archive.org قابل دسترسی است)

- DL Ellis, A. G. and Edwards, E. Descriptive list of the Arabic manuscripts acquired by the Trustees of the British Museum since 1894, London: 1912.

وضعیت: موجود در قفسه های باز تالار مرجع (به شماره ثبت 626376-64)

- SAL Storey C. A. etc, A catalogue of the Arabic manuscripts in the Library of the India Office, (Vol.II) London: 1930-40.

وضعیت: موجود در مخازن بسته کتاب 1 (به شماره ثبت 629539 و شماره بازیابی 421997)

علاوه پراکندگی این فهرست‌ها در تالارها مختلف و مستقل از هم، نکته‌ دیگری که جلب توجه می‌کند این است که اغلب فهرست‌های لاتین موجود در قفسه های باز تالار کتابهای خطی نیز فاقد برچسب رده بندی کنگره‌اند و دسترسی به آنها تنها به حضور کتابدار مسلط به قفسه‌های باز تالار بستگی دارد.
برای مطالعه میکروفیش‌ها یک دستگاه میکروفیلم‌خوان ساخت کارخانه کیندرمان مدل FR 6 terminal در تالار قرار دارد که سایز حداکثر و حداقل فریم آن با سایز قاب میکروفیش‌های کتابخانه بریتانیا مطابقت دارد. با اینحال دستگاه مزبور نیز فاقد اپراتور و کتابدار مسئول است و مراجعه‌کننده در صورت درخواست، می بایست آن را از امین‌اموال مجموعه تحویل بگیرد که البته مستلزم طی تشریفات اداری است.
با توجه به آنچه گفته شد می‌توان گفت که مجموعه میکروفیش‌های کتابخانه بریتانیا چه از جهت محل و نحوه نگهداری، چه از جهت شیوه بازیابی و چه از جهت ابزار خواندن خارج از دسترس کاربر و مراجعان تالار کتابهای خطی کتابخانه ملی است.

چه می‌توان کرد؟

در ابتدا برای تسهیل دسترسی به یک ماده کتابخانه‌ای تعیین محل و مسئول مورد مراجعه استو در حقیقت در بدو امر باید به این پرسش که «در کجا، نزد چی کسی و با چه ترتیبی می‌توان از میکروفیش‌ها استفاده کرد؟» پاسخ داد.
در گام نخست برای دسترسی مراجعه‌کنندگان به اصل میکروفیش می‌توان با تغییر محل نگهداری آنها به یک مکان مشخص و در کنار هم قرار دادن دو کشو-فایل یاد شده، مراجعه‌کننده را به مکان ثابت و از پیش تعیین شده‌ای برای مراجعه راهنمایی کرد.
این موضوع مستلزم تعیین اپراتور یا کتابدار مسئول برای مجموعه حاضر و قرار دادن دستگاه میکروفیش‌خوان در دسترس اوست.
در گام بعدی می بایست با تبدیل اسامی نویسه‌گردانی شده از لاتین به رسم‌الخط فارسی/ عربی و تهیه نمایه‌ای فارسی / عربی از راهنمای چاپی مذکور، می‌توان مشکل ابتدایی یافتن کلیدواژه‌های فارسی/ عربی در این راهنما را حل نمود و نمایه بدست آمده از این روش را می‌توان در قالب رکوردهای مختصر (شامل شش شناسه یاد شده در راهنمای موضوعی نسخ خطی عربی کتابخانه بریتانیا به اضافه شناسه شماره ثبت و شماره‌ای برای بازیابی) در بانک اطلاعاتی مواد قابل امانت کتابخانه ملی ایران وارد کرده تا مراجعه‌کننده از طریق سامانه جستجو بتواند از وجود میکروفیش مورد نظر خود مطلع شود. این کار مستلزم انجام هماهنگی‌های لازم با بخش فهرستنویسی کتابخانه ملی ایران تعریف رکورد مجزایی برای میکروفیش‌هاست و ورود اطلاعات رکوردهای مربوط به میکروفیش‌ها در حین تبدیل آوانگاری لاتین به صورت فارسی/ عربی اسامی و عناوین قابل انجام است که این همزمانی بر سرعت پایان این گام خواهد افزود.
و در نهایت در گام در کنار این اقدامات می‌توان با تهیه و تکمیل موجودی فهرست‌های مرجع این مجموعه و مطابقت رکوردهای این راهنما با رکوردهای موجود در فهرست‌های اولیه فهرستی توصیفی از تمامی عناوین میکروفیش‌ها تهیه کرد که علاوه بر انتشار به صورت چاپی قابلیت قرار گرفتن در مجموعه جستجوی کتابشناسی سایت کتابخانه ملی را نیز دارد و می‌تواند مراجعان را در آگاهی از اطلاعات توصیفی میکروفیش‌های مورد نظر خود بدون نیاز به مراجعه مستقیم به تالار نسخ خطی کتابخانه ملی یاری کند. به علاوه می‌توان اسکن و دیجیتال‌سازی این مجموعه را نیز در اهداف نهایی طرح گنجاند.
اما آنچه ضروری می نماید این است که پیش از هر چیز باید به تهیه و تنظیم قفسه منظمی از فهرست‌های لاتین موجود نسخ خطی کتابخانه های بریتانیا پرداخت که امکان یافتن اطلاعات عناوین میکروفیش را فراهم می‌‌کند.
برای این کار پیشنهاد می‌شود تا تمام فهرست‌های موجود مرتبط با این مجموعه به تالار کتابهای خطی انتقال پیدا کرده و در قالب یک قفسه مرتب شوند تا مراجعه‌کننده بتواند اطلاعات کتابشناختی و نسخه‌شناختی نسخه‌های میکروفیش‌برداری‌شده را مستقیماً در اصل این فهرست‌ها بیابد و بعد به مجموعه میکروفیش‌ها مراجعه کند.

آن دسته از فهرست‌های مرتبط با این مجموعه که فاقد موجودی در کتابخانه ملی ایران‌اند به شرح زیر می باشد:
• Arberry, A J. Hand-list of Islamic manuscripts acquired by the India Office Library, 1936-8, in JRAS, 1939.
• Margoliuth, G. Descriptive catalogus of Hebrew and Samaritan manuscripts in the British Museum, London: 1893.
• Greek Papyri in the British museum Vol. IV: The Aphrodito Papyri, ed. by H. I. Bell, with an appendix of Coptic papyri ed by W. E. Crum. London, 1910.
• Catalogue of Hebrew manuscripts in the Gaster collction, Leveen etc. 1966.
• Margoliouth, G. Catalogue of the Hebrew and Samaritan manuscripts in the British Museum, London: 1899-1915.
• Sims-Williams, U. Handlist of Islamic manuscripts acquired by the India Office Library 1938-85. London: 1986.
• RSPA Ross, E. Denison, and Browne, E.G. Catalogue of two collections of Persian and Arabic manuscripts preserved in the India Office Library, London: 1902.
• Hamarneh, Sami K. Catalogue of Arabic manuscripts on medicine and pharmacy at the British Library, 1975.
• Margoliouth G. Descriptive catalogue of Syriac and Karshuni anuscripts in the British Museum acquired since 1873, 1899.


به علاوه با تهیه یک دستگاه میکروفیش‌خوان با قابلیت دیجیتال‌سازی و اسکن میکروفیش، می‌توان در صورت درخواست مراجعه‌کننده، نسخه دیجیتال صفحات و فریم‌های درخواست شده را به وی ارائه داد و در گامی فراتر نیز می‌توان به تهیه نسخه دیجیتال مجموعه میکروفیش‌ها نیز اقدام کرد. نمونه‌های کوچک دستگاه میکروفیش‌خوان که با قطع میکروفیش‌های کتابخانه بریتانیا تناسب دارد، به راحتی در بازار قابل تهیه‌اند. برخی از نمونه‌های این دسته از میکروفیش‌خوان‌ها قابلیت اسکن خودکار میکروفیش را نیز دارند.
علاوه براین یک دستگاه کامپیوتر با قابیلت دسترسی به پایگاه‌های اینترنتی مرتبط با این مجموعه، می‌تواند کاربر را در یافتن نسخه‌های مورد نظر خود به نحوه موثری یاری رساند.
در حقیقت با انجام این چند اقدام ساده می توان این دسته از مواد آرشیوی بسیار گرانبها که بخش قابل توجهی از میراث ایران زمین را نیز شامل می شود را در دسترس کاربران قرار داد. مجموعه‌ای که در حال حاضر هم هست و هم به تعبیری نیست. در حقیقت اگر از نگارنده این سطور پرسید بشود که «هرگز وجود حاضر غایب شنیده ام یا نه»، با یادآوری وضعیت کنونی مجموعه حاضر در پاسخ خواهم گفت که «بلی» و بی‌شک در ذهن امید آن دارم که که روزی این مجموعه به «وجود تماماً حاضر» مبدّل شود.