اگرچه در برخی از مطالعات مرتبط با حوزه کتب دبیری و انشاء صور مختلف این دسته از آثار پرشمار ادبی، گاه به طور مستقل و گاه به صورت مقایسه‌ای، مورد بررسی قرار گرفته و گاهی با توجه به ویژگی‌های معرفشان از یکدیگر تمییز داده شده‌اند، اما هیچ یک از این آثار تاکنون به شکل‌گیری یک گونه‌شناسی مورد پذیرش عموم پژوهشگران و تثبیت اصطلاحات و مفاهیم منتج از آن نیانجامیده است. از این رو نگارنده بر آن است تا در این یادداشت مختصری از تلاش‌های صورت گرفته در گونه‌شناسی متون دبیری و انشاء معرفی نماید تا شاید بتوان به کمک این سابقه نه چندان کوتاه در آینده به ارائه مبانی نظری گونه‌شناسی آثار دبیرانه فارسی دست یازید.

با نگاهی به پیشینه معرفی کتب و رسالات دبیری و انشاء می‌توان به سادگی دریافت که وجه ادبی و تاریخی اینگونه رسالات از عمده موضوعاتی است که مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است و دسته قابل توجهی از این متون به سبب تکلف ادبی و سبک نگارش‌شان، اغلب به عنوان نمایندگان سبک ادیبانه ادوار نثر فارسی معرفی شده‌اند.
به علاوه، به سبب آنکه این متون از حیث موضوع و محتوای روایی‌شان، غالباً بازگو کننده فرامین، انتصابات، شرح حوادث، گزارشات و وقایعی اینچنینی‌اند و اطلاعات تاریخی بسیاری را در خود جای داده‌اند، پژوهشهایی معتنابهی در زمینه معرفی این متون به عنوان منابع اصلی مطالعات تاریخی نیز انجام گرفته است.
به عبارت دیگر، در مواجهه با رسالات و کتب دبیری و انشاء جنبه‌های ادبی و تاریخی بیش از هر موضوع دیگری مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. در حقیقت، با توجه به متن محور بودن پژوهش‌های ادبی و تاریخی، بیشترین تلاش محققان صرف تمرکز بر محتوای نوشتاری این رسالات شده و بررسی‌های نسخه‌شناسانه دستنوشته‌های حامل این متون غالباً مغفول مانده‌اند.
غالب این بررسی‌های متن محور نیز به دو شیوه صورت پذیرفته‌اند: تصحیح متون کتب دبیری و انشاء و یا بررسی تحلیلی آنها در قالب مطالعات موردی.
در نوع نخست، متن رساله مورد مطالعه، تصحیح شده و اغلب با تعلیقات، ضمائم و حواشی درباره دبیری و انشاء، سرگذشت نویسنده و سبک نگارش وی به چاپ رسیده‌ است و در نوع دوم نیز محتوای نوشتاری رساله و موضوعات مرتبط با آن در قالب مطالعات موردی، مورد بررسی قرار گرفته و حاصل این مطالعه به صورت مقاله در مجلات تخصصی در حوزه‌های ادبیات، تاریخ و کتابداری منتشر شده‌ است.
با توجه به کتابشناسی‌های موجود می‌توان گفت که بخش قابل توجهی از متون دیبری و انشاء که تاکنون تصحیح شده‌اند به مجموعه مکاتیب اختصاص دارند، به طوری که می‌توان گفت در حال حاضر از بیشتر ادوار نثر فارسی (از دوره استیلای ترکان تا عصر حاضر) نمونه‌هایی از مجموعه مکاتیب، تصحیح شده و به چاپ رسیده‌اند. در این میان می‌توان نمونه‌های انگشت‌شماری نیز از دستورنامه‌های دبیری و انشاء یافت که تصحیح و در قالب کتاب منتشر شده‌اند که عناوین آنها با توجه به کتابشناسی‌های موجود به شرح زیر است:
- دستور دبیری 1

علاوه بر تصحیح یاد شده، در دو نوبت دیگر، این متن توسط علی رضوی بهآبادی (1375) و اکبر نحوی (1389) تصحیح و منتشر شده است

(الرسائل بالفارسیه) 2

برای اطلاعات بیشتر درباره نام و تاریخ تألیف این کتاب رجوع کنید به (شیخ‌الحکمایی، 1389: 39- 37)

، اثر محمد بن عبدالخالق میهنی و دو رساله به نام‌های غنیة الکاتب و منیة الطالب و رسوم الرسائل و نجوم الفضائل از حسن‌بن‌عبدالمؤمن خویی که به تصحیح عدنان صادق ارزی در سالهای 3/1962م (2/1341ﻫ.ش) توسط انتشارات دانشکده الهیات دانشگاه آنقره (آنکارا) در ترکیه به چاپ رسیدند.
- دستورالکاتب فی تعیین المراتب اثر محمد بن هندوشاه نخجوانی که در سال 1976م (1355ﻫ.ش) به تصحیح عبدالکریم علی اوغلی‌زاده توسط آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی (انستیتو ملل آسیا) در مسکوبه چاپ رسیده است. 3

تصحیح دیگری از این اثر که بسیار مورد توجه محققان تاریخ ادبیات فارسی بوده، در سال 1396 توسط علی اکبر احمدی درانی توسط انتشارات مرکز پژوهشی میراث مکتوب به چاپ رسیده است.

- مناظر الانشاء اثر خواجه عمادالدین محمود گاوان که از جمله متون انشاء فارسی حوزه شبه قاره هند بشمار می‌رود در سال 1381 با تصحیح دکتر معصومه معدن‌کن توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی (نشر آثار) در تهران منتشر شده است.
- منشآت سلیمانی به تصحیح دکتر رسول جعفریان که در سال 1388 توسط انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در تهران به چاپ رسیده است. 4

نویسنده این رساله میرزا محمد رضا از خاندان نصیری و از منشیان دربار شاه سلیمان صفوی است که رساله وی در نامه‌نگاری بعدها توسط فرزندان وی، عبدالجمیل و محمدتقی تکمیل شده است. برای اطلاع بیشتر در این باره نگاه کنید به
ویلم فلور. جوادی، حسن. (1390). درباره مولف منشات سلیمانی. نامه بهارستان بهار و تابستان 1390، سال دوازدهم - شماره 18 و 19. صص. 453-454.

این حجم اندک تصحیحات دستورنامه‌های دبیری و انشاء تنها بخش کوچکی از این دسته رسالات را در بر می‌گیرد و این در حالی است که نسخ خطی به جای مانده از این متون، هم از نظر تعداد و هم از نظر تنوع عناوین، فراوانی قابل توجهی در مجموعه‌های نسخ خطی فارسی دارند. این تنوع به حدی است که مرحوم محمدتقی دانش‌پژوه در بخشی از سلسله مقالات‌شان با عنوان دبیری و نویسندگی در نشریه هنر و مردم به تنهایی 127 عنوان رساله آموزشی دبیری و انشا معرفی کرده است. دکتر یورگن پاول 5

Jürgen Paul

نیز در مقاله‌ای با عنوان «نسخ خطی معرفی‌نشده انشا در مجموعه‌ کتابخانه سلیمانیه (استانبول)» در مجله انجمن شرقشناسی آلمانی 6

Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft (ZDMG)

نزدیک به 30 نسخه از کتب انشا فارسی و عربی کتابخانه مذکور را فهرست کرده‌ است. 7

Paul, Jürgen. (1995). Insha Collections as a source on Iranian History. Proceedings of the Second European Conference of Iranian Studies. Roma: Istittuto Italiano per il Medio ed Estremo Oriente. pp. 501-550

از سوی دیگر دکتر نصراله صالحی نیز در مقاله‌ای در ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، در مقاله مفصلی در 98 صفحه، به ارائه کتابشناسی توصیفی منشآت، مکاتبات و نامه‌ها پرداخته است. 8

صالحی، نصراله. (1380). کتابشناسی توصیفی منشآت، مکاتبات و نامه‌ها. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. دی و بهمن 1380. شماره 51 و 52. صص 152-55.

از حیث مطالعات تحلیلی نیز اگر چه پژوهش‌های بسیار و مقالات فراوانی در زمینه متون دبیری و انشاء به چاپ رسیده‌ است اما بخش اعظم این پژوهش‌ها به بررسی متونی که عمدتاً تصحیح و منتشر شده‌اند، اختصاص دارد و تاکنون خارج از دایره پژوهش‌های متن‌شناسی و تاریخی، مطالعاتی متمرکز و مستقل درباره نسخ خطی به جای مانده از کتب دبیری و انشاء منتشر نشده است. از سوی دیگر مطالعات حاضر نیز تنها به بررسی یک متن یا یک رساله اختصاص دارند و بررسی‌های مقایسه‌ای متون این رسالات نیز عناوین بسیار کمی را در این میان به خود اختصاص داده‌اند. از این رو ضرورت معرفی و بررسی این رسالات و مطالعه نسخه‌شناسانه نسخ خطی به جای مانده از آنها، از طریق مطالعات موردی یا بررسی‌های مقایسه‌ای به شدت احساس می‌شود.


دانش پژوه و دبیری و نویسندگی
دکتر محمدتقی دانش‌پژوه کتابشناس و فهرستنگار برجسته، در سلسله مقالات دبیری و نویسندگی در ارائه کتابشناسی از رسالات و متون دبیری و انشا که تا آن زمان شناخته شده بود، از تقسیم‌بندی زیر پیروی کرده است:
- کتب کلیات و دایره المعارف‌های دبیری و انشاء از قبیل آداب الملوک و جوامع العلوم
- منشآت‌ها و مجموعه نامه‌های دانشمندان، ادبیان و شاعران از قبیل منشآت خاقانی
- ترسل و هنر نامه‌نگاری از قبیل گلشن عطارد از عباس عطارد شاطری شاعر 9

دانش‌پژوه، محمدتقی. دبیری و نویسندگی. مجموعه مقالات در نشریه هنر و مردم:
(اسفند 1349) دوره 10- 9، شماره 101، ص 47- 40. (فروردین و اردیبهشت 1350) دوره 10- 9، شماره 102 و 103، ص 62- 56. (خرداد 1350) دوره 10- 9، شماره 104، ص 51- 48. (تیر 1350) دوره 10- 9، شماره 105، ص 60- 56. (مرداد 1350) دوره 10- 9، شماره 106، ص 32- 27. (آبان 1350) دوره 10- 9، شماره 109، ص 52- 46. (آذر 1350) دوره 10- 9، شماره 110، ص 55- 52. (دی 1350) دوره 10- 9، شماره 111، ص 56- 48. (بهمن و اسفند 1350) دوره 10- 9، شماره 112 و 113، ص 54- 47. (فروردین 1351) دوره 10- 9، شماره 114، ص 73- 68. (اردیبهشت 1351) دوره 10- 9، شماره 115، ص 33- 30. (خرداد 1351) دوره 10- 9، شماره 116، ص 48- 40. (تیر 1351) دوره 10- 9، شماره 117، ص 53- 49. (مرداد 1351) دوره 10- 9، شماره 118، ص 32- 28.

اگر چه به این دسته‌بندی در هیچ‌ جای مقاله مرحوم دانش‌پژوه به صراحت اشاره‌ایی نشده است اما جسته و گریخته و در حین ارائه اطلاعات مربوط به هر عنوان، می‌توان به وجود چنین طبقه‌بندی از نوع کتب دبیری و انشاء و ساختارشان نزد وی پی برد.
با این وجود، بنظر می‌رسد که چنین دسته‌بندی پیش از این نیز در بین فهرستنگاران نسخ خطی فارسی وجاهت داشته است، زیرا اطلاعات ذکر شده در ذیل عناوین مرتبط با دبیری و انشاء در فهرست‌های تهیه شده توسط سایر فهرستنگاران نسل دوم از قبیل مرحوم عبدالحسین حائری، مرحوم ایرج افشار و احمد منزوی (‌مانند فهرست نسخه‌های خطی فارسی و فهرست‌های نسخ خطی کتابخانه‌های مجلس شورای ملی و ملک) با این دسته‌بندی مطابقت دارد. به عنوان نمونه احمد منزوی در جلد سوم فهرست نسخه‌های خطی فارسی رساله میرزا عزیزالله قمی درباره انشاء را که از نوع دستورنامه‌های دبیری است با عنوان معادل ترسل 10

منزوی، احمد. (1350). فهرست نسخه‌های خطی فارسی. جلد سوم. تهران: نشریه شماره 33 موسسه فرهنگی منطقه ئی. 2101

و مجموعه نامه‌های میرزا رفیع واعظ قزوینی را با عنوان معادل منشآت فهرست کرده است. 11

همان: 2102

تلاش یورگن پاول در زمینه معرفی آثار دبیری و انشاء فارسی
دکتر یورگن پاول در سال 1995 در مقاله‌ای با عنوان «مجموعه‌های انشاء به عنوان منبعی در تاریخ ایران» مجموعه‌های انشاء را بر اساس نویسندگان و مخاطبان مکاتیب به دو دسته نامه‌های افراد و مکاتیب گروه‌ها تقسیم می‌کند که در این تقسیم‌بندی به طور تلویحی کتب انشاء را نیز براساس این معیار در دو دسته‌ مکاتبات افراد و گروه‌ها جای می‌دهد. 12

Paul, Jürgen, 1995: 501-550

کتابشناسی توصیفی، راه حل واپسین
دکتر نصراله صالحی نیز در مقاله «کتابشناسی توصیفی منشآت، مکاتبات و نامه‌ها»، کتب منشآت را از نظر موضوعی و محتوایی به 5 دسته زیر تقسیم می‌کند:
- مجموعه‌هایی که جنبه‌های ادبی و زبان‌شناختی بر سایر ویژگی‌های آنها برتری دارند (منشآت خاقانی، منشآت جامی، منشآت قائم مقام، ...)
- مجموعه‌هایی که از لحاظ فن کتابت و روش نویسندگی فراهم شده‌اند. (دستور دبیری، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، ...)
- مجموعه‌هایی که دارای جنبه‌های عرفانی و عقیدتی‌اند. (نامه‌های عین القضات همدانی، مکاتبات عبدالرزاق اسفراینی با علاء الدوله سمنانی، ...)
- مجموعه‌هایی که از گردآوری اسناد و مکاتبات تاریخی تشکیل شده‌اند. (روند انعقاد عهدنامه دوم ارزنه‌الروم، شرف‌نامه روح اله لاری شیرازی، ...)
- مجموعه‌هایی که از مکاتبات رجال دوره معاصر شکل گرفته‌اند. (نامه‌های حکومتی فیروز میرزا، نامه‌های قزوینی به تقی‌زاده، ...) 13

صالحی، 1380: 55-56.

با اینحال، در دسته‌بندی‌ فوق، می‌توان همپوشانی‌هایی دید که تفکیک گونه‌های مختلف متون مرتبط با دبیری و انشاء را با دشواری روبه‌رو می‌کند. به عنوان نمونه، بسیاری از کتب منشآت شناخته شده از قبیل مجموعه نامه‌های عین القضات همدانی یا شرف‌نامه نوشته روح‌الله لاری شیرازی را که از نظر ادبی نیز ارزشمند محسوب می‌شوند، می‌توان هم در دسته اول و هم در دسته‌های چهارم و پنجم جای داد. به علاوه دسته‌بندی فوق صرفاً کتب منشآت را در بر می‌گیرد و سایر کتب دبیری را شامل نمی‌شود.

تلفیق آنچه گفته شد
نمونه‌های یاد شده نشان می‌دهد که بیشترین مطالبی که درباره ماهیت و محتوای رسالات دبیری و انشاء فارسی منتشر شده‌اند، تنها به صور شناخته‌ شده این متون از قبیل مکاتیب و منشآت پرداخته‌اند و تاکنون دسته‌بندی دقیقی از کل متون دبیری و انشاء فارسی ارائه نشده است. با اینحال، براساس ساختار متن و هدف نویسنده از نگارش آن، می‌توان کلیه متون دبیری و انشاء را در یکی از سه گونه زیر دسته‌بندی کرد:

درباره دبیری:
موضوع اصلی این دسته از متون دبیری، پیش از هر چیز کلیاتی درباره شغل دبیری اصول و اهمیت آن است. گاهی این کلیات از خلال‌ نقل حکایات پندآموز و گاهی به صورت یک رساله نظری تألیف شده‌اند. از جمله مشهورترین نمونه این دسته از متون دبیری، می‌توان به مقاله اول از چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی درباره فن دبیری اشاره کرد.

دستورنامه‌های دبیری:
این دسته از کتب دبیری، دستورنامه‌هایی هستند که در آنها آداب و قواعد عملی فن نامه‌نگاری ارائه شده است. شیوه تنظیم مطالب در این دستورنامه‌ها به نحوی است که کاتب دفتری و دیوانی می‌تواند در نامه‌نگاری فارسی از آنها به صورت یک کتابچه راهنما سود جوید. از نمونه‌های مشهور این دستورنامه‌ها می‌توان به دستور دبیری اثر محمد بن عبدالخالق میهنی اشاره کرد که از نمونه‌های کهن این متون نیز به شمار می‌آید.

مکاتبات دبیران:
این دسته که معمولاً تحت عناوینی از قبیل منشآت، مکاتیب و رسائل شناخته می‌شوند، مجموعه‌هایی از نامه‌ها، مکاتبات و مراسلات یک نویسنده مشخص و معین را شامل می‌شوند. این نمونه‌ها که معمولاً توسط شخص مولف و یا یکی از افراد منتسب به وی (فرزند، شاگرد، و یا مرید) گردآوری می‌شوند، براساس معیارهایی از قبیل موضوع، نوع، تاریخ نگارش و یا مخاطب مکاتبات فصل‌بندی شده و در هر فصل مکاتبات مربوط به همان موضوع یا عنوان نقل می‌شوند. با این وجود، می‌توان یکی دیگر از اهداف گردآوری چنین مجموعه‌هایی را علاوه بر حفظ و نگهداری، نقل نمونه‌های عالی انشاء به منظور الگوبرداری سایر کاتبان نیز دانست. 14

Mitchell, Colin. (1997). Safavid imperial tarassul and the Persian Insha tradition. Studia Iranica. 26. pp. 173-209. p. 181