در سالهای اخیر، روند دیجیتال‌سازی در بسیاری از مجموعه‌های آرشیوی نسخ خطی اسلامی در سراسر جهان، شتاب چشمگیری گرفته استو اغلب این مجموعه‌ها برنامه‌های متعددی برای راه‌اندازی پایگاه‌های اطلاع‌رسانی دیجیتال تحت شبکۀ جهانی اینترنت به اجرا گذاشته‌اند. 1

Yin-Leng Theng & Schubert Foo (2005), Design and Usability of Digital Library: Case studies in the Asia Pacific, Information Science Publishing (an imprint of Idea Group Inc.), p. 32.

به‌عنوان نمونه اغلب مجموعه‌های بزرگ نسخ خطی خاورمیانه به دیجیتال‌سازی نسخ خطی خود اقدام کرده‌اند و ارائۀ خدمات مرتبط با نسخه‌های دیجیتال مواد کتابخانه‌ای رفته‌رفته به شیوۀ معمول این مجموعه‌ها تبدیل شده است. در حقیقت روند دیجیتال‌سازی به‌حدی شتاب گرفته است که هم‌اکنون پروژه‌هایی مانند کتابخانۀ دیجیتال جهانی در دست اجراست. 2

Ibid, p. 34.

یکی از نتایج ملموس پیشرفت روزافزون پروژه‌های دیجیتال‌سازی، راه‌اندازی پایگاه‌های اطلاع‌رسانی مجموعه‌های نسخ خطی است که فارغ از گوناگونی فرم، غالب و نوع خدمات، اغلب با ساختار بانک‌های اطلاعاتی یا کتابخانه‌های دیجیتال سامان داده شده‌اند. در حقیقت، این پایگاه‌های اطلاع‌رسانی ما به ازاء‌‌ های مجازی مجموعه‌های آرشیوی نسخ خطی هستند که اغلب سرویس قابل جستجوی فهرست مجموعه را شامل می‌شوند و گاهی امکان دسترسی مستقیم به نمونۀ دیجیتال نسخۀ خطی را نیز برای کاربر فراهم می‌کنند. مثلاً از هشت مجموعۀ بزرگ نسخ خطی ایران (کتابخانه‌ ملی ایران، کتابخانۀ آستان قدس رضوی، کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، کتابخانۀ کاخ گلستان، کتابخانۀ ملک و کتابخانۀ وزیری یزد)، هفت مجموعه، در وبسایت اینترنتی خود، بانک اطلاعاتی مجزایی برای نسخ خطی منتشر کرده‌اند که خدمات متنوعی در اختیار کاربران خود قرار می‌دهد.
در این بانک‌های اطلاعاتی، کاربران می‌توانند مادۀ آرشیوی (در اینجا، نسخۀ خطی) موردنظر خود را به سه شیوه جستجو کنند:
• بازیابی از طریق درختوارۀ موضوعی
• بازیابی از طریق ترتیب الفبایی
• بازیابی از طریق موتور جستجوی بانک
برای مجموعه‌هایی که تعداد کمی عنوان را در خود جای داده‌اند و این عناوین نیز تنوع موضوعی چندانی ندارند، استفاده از شیوه‌های درختوارۀ موضوعی و ترتیب الفبایی، منطقی به‌نظر می‌رسد. اما برای مجموعه‌هایی که هم از نظر تعداد عنوان و هم از نظر تنوع موضوعی، گستردگی قابل ملاحظه‌ای دارند، بازیابی نسخۀ خطی به دو شیوۀ مذکور اگر نه غیرممکن، ولی بسیار دشوار است. در واقع، برای استفاده از درختواره باید پیش از هر چیز، تصور دقیقی از تقسیم‌بندی موضوعی فهرستنگار مجموعه داشته باشیم و یا برای استفاده از نظم الفبایی باید عنوان مورد نظر خود را به صورت دقیق و کامل از پیش بدانیم. در حقیقت بدون این دو شرط، موفقیت کاربر بیش از هر چیز، به شانس او وابسته خواهد بود.
با این اوصاف می‌توان موتورهای جستجو را یکی از اصلی‌ترین ابزارهای بازیابی در بانک‌های اطلاعاتی و به‌تبع آن پایگاه‌های اطلاع‌رسانی نسخ خطی دانست و میزان موفقیت کاربر در دستیابی به اطلاعات مورد نظر نیز عمدتاً به الگوریتم جستجوی این موتورها و تناسب ساختار آنها با داده‌های بانک بستگی خواهد داشت.
برای ارزیابی موتورهای جستجوی پایگاه‌های اینترنتی نسخ خطی اسلامی، نخست فهرستی از این پایگاه‌ها تهیه شد. در بررسی اولیه، پایگاه‌های فاقد خدمات جستجو از لیست خارج و پایگاه‌های باقیمانده از نظر ساختار، رسم‌الخط، حوزۀ زبانی، نوع خدمات و سطح دسترسی کاربران طبقه‌بندی شدند. نتایج حاصل از این بررسی اولیه 23 پایگاه اینترنتی مشخص کرد و موتورهای جستجوی به‌کار رفته در آنها برمبنای شیوۀ انجام فرایند جستجو و دامنۀ خدماتی که در اختیار کاربر قرار می‌گیرد، دسته‌بندی و هر موتور جستجو با سرویس‌های جستجوی همسنگ خود مقایسه شد.
این پایگاه ها عبارتند از: آرشیو دیجیتال کتابخانۀ ملی آلمان 3

Deutsche digitale Bibliothek

، پایگاه نسخ خطی اسلامی دانشگاه لایپزیگ 4

Islamic Manuscripts at the Leipzig University

، پایگاه منابع خطی شرقی دانشگاه آلبرت لودویگ فرایبورگ 5

Albert Ludwigs Universitaet Freiburg - Oriental Manuscript Resource (OMAR)

، آرشیو دیجیتال گالیکا 6

Gallica bibliotheque numerique

کتابخانۀ ملی فرانسه 7

National library of France

، کتابخانۀ دیجیتال کمبریج، 8

Cambridge Digital Library

پروژه شاهنامه 9

Shahname Project

، پروژه فهرست (فهرست مشترک نسخ خطی اسلامی کتابخانۀ های انگلستان) 10

Fihrist - Islamic Manuscripts Catalogue Online

، مجموعه‌های خطی شرقی کتابخانۀ بادلیان، پایگاه دیجیتال کتابخانۀ ملی ایران 11

Oxford Digital Library - Features of the Bodleian Oriental Manuscript Collections

، کتابخانۀ دیجیتال موزه ملک، کتابخانۀ دیجیتال مرکز اسناد و کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، کتابخانۀ مرعشی، پایگاه اطلاعات نسخ خطی آقابزرگ، کتابخانۀ دانشگاه مک‌گیل 12

McGill library

، فهرست هانا کتابخانۀ ملی اتریش 13

Austrian National library - HANNA Katalog

، پایگاه نسخ خطی وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه 14

Republic of Turkey, Ministry of Culture and Tourism

، کتابخانۀ دیجیتال هتی‌تراست 15

Hathi Trust digital library

، کتابخانۀ دیجیتال دانشگاه میشیگان 16

Library of university of Michigan

، پروژه فهرستنگاری برخط کتابخانۀ دانشگاه میشیگان، کتابخانۀ دیجیتال نسخ خطی اسلامی پرینستون 17

Princeton Digital Library of Islamic Manuscripts

، نسخ خطی عربی برخط مجموعه ولکام 18

Wellcome Arabic Manuscripts Online

و کتابخانۀ اسکندریه مصر 19

Bibliotheca Alexandrina

.
در گام بعدی فهرستی از کلیدواژه‌های مرتبط با موضوعات اقماری نسخه‌شناسی نسخ خطی اسلامی تهیه شد و این کلیدواژه‌ها در تمام موتورهای جستجوی پایگاه‌های یادشده مورد جستجو قرار گرفت. در این مرحله از پژوهش، نگارنده تلاش کرده است تا با تحلیل آماری متغیرهای کمی حاصل از این جستجو‌ها، مانند تعداد دفعات موفقیت در یافتن ماده آرشیوی مورد نظر کاربر و یا مقایسۀ طول رشتۀ کاراکتر مورد نیاز برای یافتن یک مادۀ آرشیوی واحد، در کنار تحلیل محتوای روند هر جستجو، ایرادات و دشواری‌های روند بازیابی را در این پایگاه‌ها شناسایی کند.
دسته بزرگی از پایگاه‌های اینترنتی نسخ خطی اسلامی و موضوعات اقماری آن صفحات اینترنتی نسبتاً ساده‌ای هستند که تنها به معرفی بخش‌های نسخ خطی اسلامی مجموعه‌های آرشیوی می‌پردازند. در این صفحات ساده عمدتاً توضیحات کوتاهی دربارۀ هستۀ مرکزی مجموعه، نحوۀ گردآوری نسخه‌ها، سابقۀ فهرستنگاری مجموعه و فهرستنگاران آن، شیوه‌های مرمت نسخه‌ها و روند حفاظت و نگهداری مجموعه ارائه می‌شود و به جز چند نمونۀ سادۀ تصویری یا امکان بازدید مجازی از چند نسخۀ مصور و یا نفیس مجموعه، سرویس دیگری به کاربر ارائه نمی‌شود. این دسته از پایگاه‌ها به‌ سبب معرفی مجموعه‌های نسخ خطی اسلامی کتابخانه‌ها و آرشیو‌ها اهمیت شایان توجهی دارند، اما به دلیل عدم ارائه خدمات کتابخانه‌ای، به عنوان پایگاه‌های اینترنتی صرفاً اطلاع رسان شناخته شده و موتورهای جستجو کاربری چندانی در آنها نخواهند داشت. در حقیقت در این پایگاه‌ها، بانک اطلاعاتی وجود ندارد که موتور جستجوی ویژه‌ای برای آن پیش‌بینی شده باشد و برای جستجو در این صفحات ساده، می‌توان از خدمات جستجوی محتوای سایت و یا موتورهای جستجوی عمومی مانند Google، Ask و Bing استفاده کرد.
اما ضرورت استفاده از یک موتور جستجو زمانی احساس خواهد شد که به همین صفحات ساده، یک بانک اطلاعاتی افزوده شود. اگر به همین صفحات ساده، بانک‌های اطلاعاتی از قبیل نسخۀ دیجیتال فهرست مجموعه و یا نمایه‌ای موضوعی افزوده شود، به ناچار باید سازوکاری در اختیار کاربر قرار گیرد تا بتواند اطلاعات مورد نظر خود را بازیابی کند. از این دیدگاه می‌توان داده‌های بانک‌های اطلاعاتی نسخ خطی اسلامی را به سه گروه اصلی تقسیم کرد:
• رکورد‌های فهرست مجموعه
• شکل دیجیتال‌سازی‌شدۀ نسخه‌های مجموعه
• کلیدواژه‌ها
در واقع بانک‌های داده پایگاه‌های نسخ خطی اسلامی با ترکیبی از این سه نوع داده پر خواهد شد. گاهی این بانک‌ها ساختار ساده‌ای از رکوردهای متنی حاوی کلیدواژه‌هایی شبیه به کلیدواژه‌های یک نمایۀ موضوعی هستند و گاهی رکوردهای مفصلی حاوی شناسه‌های فهرست اصلی مجموعه و نسخۀ دیجیتال مادۀ آرشیوی را شامل می‌شوند. به همین جهت می‌توان پایگاه‌های اینترنتی مرتبط با نسخ خطی را از نظر نوع بانک اطلاعاتی آنها در دو گروه بزرگ دسته‌بندی کرد:
• فهرست‌های برخط (آنلاین) که عمدتاً به نام OPAC 20

Online Public Access Catalogue

شناخته می‌شوند و کاربر می‌تواند از طریق آنها به اطلاعات کتابشناختی نسخۀ مورد نظر خود دست یابد.
• کتابخانه‌های دیجیتال که امکان استفاده از شکل دیجیتال نسخۀ مورد نظر را به کاربر می‌دهند.
بالا در نمونۀ مورد بررسی این پژوهش، از تعداد 23 پایگاه اینترنتی نسخ خطی اسلامی، 10 پایگاه از نوع فهرست‌های برخط و 13 پایگاه از نوع کتابخانه‌های دیجیتال بودند که می‌تواند نشان‌دهندۀ تمایل مجموعه‌داران به انتشار الکترونیکی شکل دیجیتال‌سازی‌شدۀ نسخ خطی باشد. از طرفی در میان پایگاه‌های بررسی‌شده، 13 پایگاه صرفاً به ارائۀ خدمات نسخ خطی اسلامی می‌پردازند و سایر پایگاه‌ها در کنار ارائۀ خدمات دیجیتال مرتبط با سایر مواد آرشیوی، از قبیل مطبوعات، کتابهای چاپی و نقشه‌ها خدماتی نیز در رابطه با نسخ خطی اسلامی و موضوعات اقماری آن ارائه می‌کنند. این موضوع نشان می‌دهد که اهمیت نسخ خطی اسلامی در مجموعه‌های آرشیوی به حدی است که علاوه بر پایگاه‌های مختص این مواد آرشیوی، پایگاه‌های عمومی نیز در کنار خدمات عمومی، به ارائۀ خدمات مرتبط با نسخ خطی اسلامی می‌پردازند.